SÖZCÜKLER ARASI ANLAM İLİŞKİLERİ

SÖZCÜKLER ARASI ANLAM İLİŞKİLERİ





1. EŞSESLİLİK: Yazılış ve okunuşları aynı anlamları farklı sözcüklere ''eşsesli'' sözcükler denir.

Yine yaz geldi.

Şuraya adını yaz.



Uyarı: Çok anlamlı veya mecaz anlam ka-zanmış sözcükler eşsesli değildir.

Kolumda bir acı hissettim

Biber çok acı yiyemedim.

Bu örneklerde ''acı'' sözcükleri eşsesli değildir.



2. EŞANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER

Aynı anlama gelen farklı sözcüklerdir. (Eşanlamlılığı doğuran dildeki dış etkiler ya da zaman içinde dile kazandırılan yeni sözcük-lerdir.)

Dil sözcüklerden oluşur.

Birkaç kelime de sen söyle

Sözcük = kelime ® eşanlamlıdır.

Uyarı: Eşanlamlı sözcükler kullanım-larına göre birbirlerini anlamca tam karşılar ya da karşılamaz.

''Doğru'' sözcüğü şu örnekte ''dürüst'' sözcü-ğüyle eş anlamlıdır:

Onu doğru biri olarak bilirdik.

Şu örnekte ise dürüst anlamını vermez:

Şuradan doğru gidersen iyi olur.



3. KARŞIT (ZIT) ANLAMLI SÖZCÜKLER

Anlamları birbirine ters olan sözcüklerdir.

iyi-kötü dolu-boş ...

Sözcüklerin anlam karşıtlığını cümle içinde kullanışları belirler.

Denize daldı ® karşıtı "çıktı".

Düşünceye daldı ® karşıtı "çıktı" değil.

Uyarı: Olumsuzluk karşıtlık değildir.

geldi X gitti (karşıt); gelmedi (olumsuz).



SÖZCÜKLERDE ANLAM ÖZELLİKLERİ



1. TEMEL ANLAM: Bir sözcüğü kullanırken aklı-mıza geliveren ilk anlamıdır. Bir başka deyişle sözcüğün yaratılış anlamıdır.

"Masmavi gözleri vardı." cümlesinde ''göz'' sözcüğü temel anlamıyla (görme organı) kullanılmıştır.

"Masanın gözü karmakarışıktı." cümlesinde ise ''göz'' bu amlamını düşündürmediğinden temel anlamda kullanılmamıştır.



2. YAN ANLAM: Sözcüğün temel anlamıyla ilişkisini koparmadan kullanımda kazandığı yeni anlamdır."Adamın üstü başı dökülüyor." cümlesinde ''dökülmek'' sözcüğü yan anlamdadır. ''Dökmek'' sözcüğünün ilk anlamı: ''Bir şeyi kabından yere boşaltmak'' tır. Halbuki cümlede ''eskimek'' anlamıyla kullanıldığından yan anlam kazanmıştır bu sözcük.

Uyarı: Sözcüğün yan ya da temel anlamlı olduğunu anlamak için o sözcüğü cümle dışında düşününüz. Eğer cümledeki anlamı bu düşündü-ğünüz anlamsa sözcük TEMEL de-ğilse YAN anlamıyla kullanılmıştır.

Ateşler içinde yanıyor.

Yanmak=Alev çıkararak tutuşmak.

Cümlede bu anlamıyla kullanıl-madığı için yan anlamdadır.

3. MECAZ ANLAM: Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır:

Benden para sızdırmakmış amacı.

"sızdırmak" sözcüğü gerçek anlamını düşündürmediği için MECAZ kullanımlıdır.



Mecazlaşma yolları:

a) Mürsel mecaz: Bir sözcük ya da sözün benzetme ilişkisi dışında bir ilişkiyle başka sözcük yerine kullanılmasıdır:

İçeri girerken ayaklarınızı çıkarın!

ayak=ayakkabı yerine kullanılmıştır (iç-dış ilişkisi).

Şu sıralar Nazım'ı yeniden okuyorum.

Nazım-Nazım Hikmet'in eserleri anlamıyla kullanılmıştır.

b) Benzetme ilişkisiyle:

O yılanı iyi tanırım.

"Yılan" sözcüğü benzetme ilişkisi düşünülerek insan yerine kullanılmıştır.

c) Somutlama (mecaz) yoluyla:

Ruhumdaki ateş hiç sönmedi.

ateş=Heves hırs anlamında kullanılarak MECAZ anlam kazanmıştır.

4. ÇOK ANLAMLILIK: Bir sözcüğün temel yan ve mecaz anlamlarının toplamıdır.

"Yüz" sözcüğü çok anlamlıdır.

Adamın yüzü ® temel

Suyun yüzü ® yan

Adamda yüz yok ® mecaz

5. SOMUT - SOYUT ANLAMLILIK: Anlamı duyu organlarıyla algılanabilir sözcükler SOMUT "duygu" nitelikli sözcükler ise SOYUT' tur.

ağaç ® somut akıl ® soyut

* Sözcük somut anlamlıyken soyut anlamda kullanılabilir:

Bu adamda yürek yok.

"yürek" sözcüğü somut bir sözcük olduğu halde cümlede cesaret anlamıyla soyut olarak kullanılmıştır.

* Sözcük soyut anlamlıyken somut anlamlı gibi kullanılabilir:

Öfkem yanardağ gibi patladı.

"öfke" sözcüğü soyut olduğu halde benzetme yoluyla "somut" muş gibi kullanılmıştır.



6. GENEL ve ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER: Bir sözcüğün karşıladığı kavramların kapsamı genişse sözcük "genel" anlamlıdır; kavram kapsamı darsa sözcük "özel" anlamlıdır.

Örneğin "canlı" sözcüğü genel anlamlıyken (geniş kapsam) "köpek" sözcüğü ona göre özel anlamlı (dar kapsamlı) dır.



7. DOLAYLAMA: Tek sözcükle belirtebileceğimiz bir kavramı birden çok sözcükle anlatılıyorsak "dolaylama" yapmış oluyoruz.

Örneğin "Haliç" diyeceğimiz yerde "Altın Boynuz" demişsek dolaylama yapmış oluruz.



8. TERİMLER: Belli bir bilim ve bilgi alanında kullanılan özel anlamlı sözcüklerdir.

"kare" geometri

"uyak" edebiyat alanlarına ait "terim"lerdir.

9. İKİLEMELER: Anlatımı güçlendirmek pe-kiştirmek için iki sözcüğün bir sözcük gibi kullanılması yoluyla oluşturulan sözcük gruplarıdır. Yapılışları bazı özellikler gösterir.












Not: Sözcükler deyimler ve atasözleri içinde kullanılarak da anlam değişmesine uğrarlar. Bunlar ilgili konularda incelenecektir.

Örnek 1: (1994/ÖSS)

I. Onunla kırk yılda bir Ankara' ya gittiğimde görüşüyoruz.

II. Alışmış olmalı yıllar yılı aynı kentte yaşadı.

III. Dostlarının sayısı yıldan yıla artıyor.

IV. İkisini de yıllardan beri tanıyorum.

Yukarda numaralanmış cümlelerin hangi-lerindeki altı çizili sözler anlamca birbirine yakındır?

A) I ve II B) I ve III C) I ve IV D) II ve III E) II ve IV

Çözüm:

I nolu cümlede kırk yılda bir: nadiren çok seyrek

II nolu cümlede yıllar yılı: uzun süredir.

III nolu cümlede yıldan yıla: zaman geçtikçe IV nolu cümlede yıllardan beri: uzun süredir. anlamlarında kullanılmıştır. Görülüyor ki II ve IV nolu cümlelerin çizgili bölümleri aynı anlamdadır.

Yanıt: E

Uyarı: Bu tür sorularda sözcük ya da sözcükleri birbirinin yerine koyarak da doğru bulunabilir. I nolu cümledeki "kırk yılda bir" sözünü altı çizgili bölümlerin yerine koyarsak hiçbirini karşılamadığını görürüz. Halbuki II nolu cümle-dekine aynı işlemi uygularsak IV nolu cümleye uyduğunu görürüz.

Örnek 2: (1992/ÖSS)

Aşağıdakilerin hangisinde "fazla" sözcüğü cümleye "gereğinden çok" anlamını katmaktadır?

A) Tatilde fazla paraya ihtiyacım olacak.

B) Bu iş için fazla elemana ihtiyacımız var.

C) Bu konuda fazla titizlik gösteriyorsun.

D) Başarmak için fazla çaba gösterdi.

E) Bu çiçekler fazla su istiyor.

Çözüm: Seçenekler incelendiğinde A B D ve E' de "fazla" sözcüğünün sayıca ve miktarca çok anlamında olduğu görülür. Yalnız C seçeneğin-de "gereksiz gereğinden çok" anlamı vardır.

Yanıt: C



Örnek 3:

"Tabak tabak yemek yedi ama gene de doymadı."

Yukarıdaki cümleye altı çizili sözün kattığı anlam aşağıdakilerden hangisinde vardır ?

A) Çocuklar onar onar saymayı öğrendiler.

B) Bahçede tatlı tatlı sohbet ediyorlar.

C) Koşa koşa istasyona geldik.

D) Kırlara gidip kucak kucak çiçek topladık

E) O yöreyi adım adım dolaştık.

Çözüm : Örnek cümledeki ikilemenin anlamı "çok fazla" dır. Aynı anlam yanlızca D seçene-ğindeki ikileme için geçerlidir.

Yanıt: D

Örnek 4: (1995/ÖSS)

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizgili sözcük mecaz anlamıyla kullanılmıştır?



A) Gelecek hafta bügün yine buluşalım dedi.

B) Az sonra beyaz bir at üstünde gelin göründü.

C) Çocuğu uyutmak için odaya götürdü.

D) Bu boş sözleri dinlemekten bıkmıştı.

E) Akrabalarını görmek onlarla konuşmak istiyordu.

Çözüm:

Gelecek gelin uyutmak ve görmek sözcükleri gerçek anlamlarıyla kullanılmıştır.

"Boş" sözcüğünün gerçek anlamı "dolu olma-yan" dır. Cümlede ise "anlamsız" sözcüğünün yerine kullanıldığı için "mecaz" kullanımlıdır.

Yanıt: D



Örnek 5: (1993/ÖSS)

Odasını üstünkörü boyadı.

Altı çizgili sözün bu cümleye kattığı anlam aşağıdakilerin hangisinde vardır ?

A) Sınav tam başlamak üzereyken sınıfa girdi

B) Çalışma masasını toplamadan dışarı çıkmış.

C) Kitapları çantasına özensizce koydu.

D) Gereksiz eşyaları tavan arasına çıkardı.

E) Evin ancak bir bölümünü temizleyebilmiş

Çözüm:

Örnek cümlede "üstünkörü" özen göster-meden gelişigüzel anlamındadır. Bu anlam yalnızca "C" seçeneğindedir.

Yanıt: C