Pnömatolitik Yataklar

Pnömatolitik Yataklar

PNÖMATOLİTİK YATAKLAR
Oluşumlarında uçucu elemanların rol oynadığı yüksek ısı ve basınç koşulları altında meydana gelmiş yataklardır. 400-6000C’de oluşur.
Asit çıkışlı yatak yada greyzen yataklarda denir.
Oluşumu
Bu yatakların oluşumunda pnömatolit veya mineralizatör adı verilen gazların en önemli rolü oynadığı kabul edilmiş bir görüştür. Buna göre magmanın katılaşma süresinde derişmiş kalay, volfram gibi elementler börür, florür, klorür, iyodür halinde taşınmışlar ve 400-6000C ısılarda çökelmişlerdir (Tayışıcı rolü oynayan uçucu elemanlar ise fluorit, apatit, topaz, turmalin gibi minerallerin bileşimine girmişlerdir.
Yataklanma Şekli ve Yerleri
Pnömatolitik yataklar genellikle damar, stokverk veya saçınım şeklinde yataklanmışlardır.
Ender olarak da yığın ve pipo şeklinde yataklarına rastlanır. Bu yataklar daima granit, batolit veya stokların takke kısmında, takke-yan kayaç sınırında veya granite çok yakın kayaçlar içerisinde yer alır.










Flöze
Cevherli damarların, granitin dış yüzeyini paralel veya dik olarak doldurması sonucu gelişen damarlara denir.
Çoğu kez pnömatolitik damar bir arada bulunarak bir damar ağı meydana getirirler. Bu damarlar (flöze) granitin soğuma çatlakları içinde granite göre konstantrik veya ışınsal haldedir.
Yan Kayaçlarda Kimyasal ve Minerolojik Değişikler
Pnömatolitik dönemde uçucu elemanların büyük hareket ve kabiliyetlerinden dolayı yan kayaçlarda metasomatik olarak önemli kimyasal ve minerolojik değişiklikler görülür. Bunlar,
Greyzenleşme
Turmalinmeşme
Kaolenleşme
Greyzenleşme
Alüminosilikatlı kayaçlarda granit feldispatının bozulması ile yalnız kuvars ve lityumlu mikadan oluşan bir kayaçtır. Bu oluşuma greyzenleşme, meydana gelen kayaca greyzen denir. Stokverklerde bütün kayacın greyzene dönüştüğü görülür.
Graniti keserek çıkan pnömatolitik akışkanlar birkaç desimetre ile metrelerce kalınlıktaki greyzen oluşumunun nedenidirler.
Ayrıca turmalin, topaz, florit, apatit gibi tali gang mineralleri ve kassiterit volfromit gibi cevher minerali bulunabilir. Kassiterit greyzen içinde işletilir.
Turmalinleşme
Turmalin ve kuvarstan oluşan bir kayaçtır. Bu mineral ortamda daha önce mika v efeldispatın varılğı ile gelişir. Bu bakımdan şistlerin çeperlerinde olduğu kadar granit çeperlerinde de bulunur. İğne şeklindeki turmalinlerin ışınsal olarak bulunduğu bu kayaçlara “lüksilyonit” denir. Granitlerin dışında karbonatlı kayaçlarda turmalinleşebilir. Turmalinleşmiş kayaçlar ayrıca florit, topaz, kassiterit,vıolframit gibi minerallerde içerebilir.
Turmalin yan kayacın killi olması halinde çok gelişmektedir. Örneğin; Killi şist-kumtaşı ardalanmalı bir ortamda kumtaşı seviyeleri hemen hemen turmalinden yoksundur.
Turmalin gelişimi, kuvars damarlarını kuşatır biçimdedir. Turmalinli kuşak, önce beyazlaşmış turmalinsiz bir kuşağa, sonra da kırmızılaşmış şistlere geçer. Genelde siyah ve kahverengi, otomorf kristaller halindedir.
Kaolenleşme
Genellikle asit kayacın feldispatından kaolinit oluşması demektir. Kuvars v emikalar değişmez. Kuvars damarlarının kontaklarında da oluşabilen bu olay ekonomik yönden önemlidir. Kaolenleşmeye birçok pnömatolitik yataklarda rastlanır, ancak hidrotermal kökenli olduğu düşünülmektedir.
Ekonomik Önemi
Başlıca Sn, W, Mo, Bi için önem taşır. Sn pnömatolitik yataklarda ayırtman bir mineraldir. Ancak W, Mo, Bi diğer tür yataklarda da ekonomik olabilmektedir.
Pnömatolitik yataklarda yukarıda sayılan 4 elemente yani W, Mo, Bi, Sn’ye beraber rastlamak mümkündür. Ancak bu yataklar bir element için ekonomik olabilmektedir.
Örneğin; Malezya-Endonezya Sn provensi, G. Çin–Kore, Japonya W provensi, bu yataklarda Fe’de ekonomik olabilmektedir.









Pnömatolitik Yataklara Örnekler
Carnwall (İngiltere)
Climax (Colorado, ABD)
Attenberg (Almanya), Cinovec-Zinwald (Çekoslovakya);
Erzgebirge bölgesinde bulunur. 25 km.’lik bir kırık zonu boyunca üst karbonifer yaşındaki kuvars porfir ve granit porfir uzanmaktadır. Bu yataklarda kassiterit ve wolframit hersiniyen yaşlı granitlerin flöze damarlarında ve stokwerklerinde bulunmaktadır.










Türkiye’de Pnömatolitik Yataklar
Gümele (Mihalgazi, Eskişehir)
Balışık (Keskin, Kırıkkale)
Pınargözü (Kangal, Sivas)
Hasan Çelebi (Hekimhan, Malatya)
Türkiye’nin düşük tenörlü en büyük demir yatağıdır. Hasan Çelebi istasyonunun kuzey ve kuzey doğusunda, Malatya – Sivas demiryolunun 2 yanında, 300 m genişliğinde ve 6 km uzunluğunda bir alanı kaplar.
Yörede üst kretase öncesi serpantinleşmiş ultrabazik kayaçlar ve bazik volkanik kayaçlar bulunur. Bunların üzerine uyumsuz olarak Üst Kretase yaşlı tortul kayaçlar ve trakitler gelir.
Bütün bu kayaçlar tamamen ve kısmen “skapolitleşmişlerdir”. Bölgede bir siyenitik botolit görülmemekle birlikte mikrosiyenitik ve pegmatitik daykların varlığı gömülü bir siyenitin bulunduğunu doğrulamaktadır.
Cevherleşmede başlıca cevher minerali manyetit, skapolitfels içinde saçınım halindedir. Ender de olsa magnetit damarlarına rastlanır. Hematit ve pirit daha az bulunur. Biyotit, Diopsit, Amfibol, Grano, Turmalin, Sfen, Kalsit, Zirkon, Lepidolit, Apatit, Rutil, Kuvars gang mineralleridir.